وقتی سخن از تهران می آید.انصافا آدم نمی تواندبه راحتی از کنارآن بگذردو بی آنکه ذکری از تاریخچه وچگونگی پیدایش این شهر بمیان نیاید.بر اساس تحقیقاتی چند ساله ای که حقیر از تهران کرده ام تهران در گذشته بسیار دور بصورت یک قریه گمنام وکوچکی داشت که وجود زاغه ها و سردابها و زیر زمین های مرموز قیافه آنراپراز لکه های سیاه وباصطلاح کک ومک کرده بود.این قریه در نزدیکی شهر ری که شهری آبادو سالیان دراز و بلکه قرنها مرکزحکومت وفرمانروائی چندین سلسله از سلسله های ایرانی بود جای داشت و بطوریکه (یلقوت حمودی )در کتاب معجم البلدان ومحمدقزوینی در کتاب آثارالبلاد نوشته اند،از آنجائیکه قریه نامبرده در سر راه شهر ری قرار داشته و گاه وبیگاه از این طریق کاروانها و قافله هامی گذاشته اند،تهران کانون ومرکز چپاول و غارتگری بوده و راهن وتاراجگران که در این قریه می زیسته اند ،این کاروانها را مورد دستبرد وغارت قرارمیداده اند.اما همین مردم تهران که در زاغه ها و سردابها،جای و مقام داشته اندو اکثرا خوراک وآذوقه شش ماه از سال خود رانیز تهیه وتدارک میدیده اند همینکه عبور سپاهیانی نیرومندرا از کنارقریه احساس میکردند فورا به همان زیرزمین ها وزاغه ها پناه می بردند و مدتهادر آنجاهاست میگزیدند. تهران از عهد صفویه ترقی و پیشرفت خود را شروع کردو شاه طهماسب صفوی که قزوین را پایتخت خود قرار داده بود ،چون جد اعلای صفویه (سید حمزه )در جوار حضرت عبدالعظیم مدفون بود وگاه وبیگاه برای زیارت آن مرقد مقدس می رفت کم کم به تهران میل و رغبتی یافت و تدریجا در این شهر ساختمانها وکاخهائی بناکردو همین قضیه توجه سلطان صفوی را به تهران برانگیخت بطوریکه دستورداد در آن چندباغ احداث نمایندو ضمنا پیرامون آن را برج وبارو وحصاربکشد.
آقامحمد خان قاجار وقتی دشمنان ومدعیان خودرابرجایشان نشاند واستقرار وتمرکز بوجود آورد ،تهران را درسال 1200شمسی به پایتختی انتخاب کرد وازاین زمان است که تهران،همان قریه حقیر و فقیر و ناچیزکه فقط بیست هزارنفرجمعیت داشت شروع به پیشرفت وترقی کردوکارش بتدریج بجائی رسیدکه اکنون جمعیت قریه آن روز وشهر سترک وعظیم اجثه امروز را تا بالای بیش از ده میلیون نفر تخمین می زنند.
اما داستان جالب ولی تا حدودی غم انگیزآنکه همان تهران دوره آغا محمدخان وعصر فتحعلی شاه که محدوده اش از ارک و بازار و چال میدان وچال حصارو سنگلج وعودلاجان نمی کرد امروز چنان دست وپای خود رااز اینجا وآنجا درازکرده که تا فرسنگهااز شرق وغرب وجنوب بسوی شهرهای دیگر آشکار نموده وهمه چیز را در شکم خود جای داده وچندین شهر وشهرک را بلع نموده است .
چون ما در برابر هر و پیشرفتی که تخریبی بدنبال خود داشته می خواهیم تا آنجاکه امکان دارد در برابرآنچه در دارالخلافه تهران بوده و یا ایجادکرده بودند از تاسیسات جدیدنیز یاد کنیم لذا ناگزیر اول میرویم سراغ ارگ تهران وکاخ گلستان که مرکز دارالخلاقه بودو از این مرکزآن غول عظیم اجثه بوجود آمد. ولی پیش از نگارش این فصل لازم میدانم که قبل از هرچیزاز تقسیمات جغراقیائی دارالخلاقه یادکنیم .
تقسیمات جغرافیائی تهران یک قرن پیش بارار-چال میدان -چال حصار-ارگ عودلاجان -سنگلج
در دوران وعصرناصری جمعیت تهران صدوپنجاه هزار نفربود وچون پایتخت هر روز بنابه احتیاج گسترش پیدا می کردو برج وباروها وحصارهای عهد صفوی شهررا محدودساخته بود،شاه قاجار میرزا یوسف مستوفی الممالک صدراعظم ومیرزاعیسی وزیر تهران را مامور ساخت که برای پایتخت محدوده و نقشه ای تنظیم شده وپیرامون آن خندق های جدیدی حفرکنند،این دونفربا همکاری یک نفر مهندس فرانسوی بنام (بهلر)ومهندسان دیگرنقشه ای برای تهران طرح کردندتا محدوده آن روی مدار مخصوص و مسیرخندق هاروشن گردد.با این طرح اراضی وسیعی داخل محدوده پایتخت قرار گرفت وتهران با خندق هائی چند محصورگردیدکه ارتباطآن بوسیله دوازده دروازه تامین شد.در داخل این محدوده چندین محله وبخش قرار گرفت که مهمترین آنهاعبارت بودنداز: بازار- چال میدان و چال حصار-عودلاجان -سنگلج و چند محله دیگر
چال میدان وچال حصار
نکته جالب که در اینجاگفتنی است این است که دو محله ای که بنام چال میدان وچال حصار معروف گردید.به این علت بوجود آمدکه برای ساختن برج هاو حصارهای شهراز این دو محل شروع به خاک برداری کردند تاخاکها
آنرابه مصرف ساختن برج ها وباروهای شهربرسانند ودر نتیجه این خاکبرداری وگود شدن زمین ها چاله هائی بوجود آمدکه محلات نزدیک آن را چال میدان و چال حصار نامیدند.چال حصاردر محله سنگلج در اطراف گذر مستوفی بوده است .
ارگ تهران
ارگ تهران وبعضی از ساختمانهای داخل آن یادگار دوران صفویه است .گفته میشود که افغانهاپس ازتصرف تهران ،در سمت شمال این محوطه پلی ساختندکه درجلو آن دروازه ای بنام دروازه ارگ بوجودآمد.این دروازه بعدها دروازه دولت نامیده شد.
در زمان آقا محمد خان قاجار ارگ تقریبادر شمال تهران قدیم قرار داشت ویک طرف آن به حصار شهر وسه طرف دیگرش متصل به شهربود ولی بعدا به علت توسعه شهروپیدایش کوی هاومحله های جدیددر وسط شهر قرار گرفت .
امیرکبیروارگ تهران
در سال 1267قمری به دستور امیرکبیرحصارارگ تجدیدبنا شده وکوچه های آن برای حرکت کالسکه و عرابه ها آماده گردید.درسال بعد در داخل ارگ بناهای جدیدی بر عمارت های سلطنتی قدیم افزوده شدودیوان خانه گلستان را از طرف شرق توسعه دادند.در حدودسال 1275قمری علاوه بر عمارت سلطنتی ،حرم خانه وتخت مرمر وخزانه وساحتمانهای دولتی ومدرسه دارلفنون ومیدان ارگ ودفتر خانه وانبار واصطبل توپخانه واصطبل کالسکه ودیوان خانه عدالت وانبار غله خالصه ومجمع الصنایع وحتی محل سفارتخانه روس وخانه وزیرمختار روسیه وخانه عده ای از رجال نیزداخل حصار ارگ بوده ولی بعدا تغییراتی در آن صورت گرفت .
محله عودلاجان
در تهران قدیم غیر از بازار،دو محله از محلات دوازده گانه این شهراز همه مهمترو معروف تر وآبادتر وپرجمعیت تر بوده است .محله(عودلاجان )ومحله (سنگلج )
محله عودلاجان از همان زمان که در تهران قریه ای بیش نبوده است وجود داشته ومردم آن با لهجه خاصی حرف میزده اند که شباهت زیادی با لهجه روستانشینان شمیران داشته است اما وجه تسمیه وترکیب کلمه عودلاجان ظاهراتغییریافته( نام اودلاجان )بوده وآن که بعنوان پسونددر این کلمه آمده است مکان را میرساندو او نیز یقینا همان تلفظ محلی (آب) میباشد.محله عودلاجان بعلت ارتفاعی که داشته بر محلات ومکان های جنوبی مسلط بوده وباید گفت که آب نواحی جنوبی از عودلاجان جریان مییابد.
محله سنگلج قدیمی ترین محلات تهران یک قرن پیش
نام سنگلج نامی کهنه وقدیمی است .زیرا محلات دیگری در تهران قدیم وجود داشته که نام آنها نزدیک بهمین نام سنگلج میباشد،همچون (سنگلج )در ماورء النهرکه بردامان کوهی قرار داشت
اما بعضی از محققان اصل کلمه سنگلج راسنگ رج»دانسته اند وآنرا باز هم مربوط به رده بندی وتقسیم آب با پاره های سنگ دانسته اند.بهر حال سنگلج یکی از محله های قدیمی بصورت پارک بزرگ (پارک شهر)در آمده است محوطه پارک شهر،خیابان جنوبی وشمالی آن در خیابان بوذر جمهری وعده ای از کوچه هاوگذرگاههای این خیابان جزءمحله سنگلج بوده است .سنگلج در زمان وپرجمعیت ترین محلات تهران بوده وخاصه تکیه های آن شهرت زیادی داشته است .از تکیه های مهم ومعروف آن ،تکیه قورخانه کهنه از دیگران مشهورتربوده است .
ازتکیه های سنگلج چندین گذرگاه وخیابان انشعاب پیدا میکرده که خیابان شاهپور سابق یکی ازآنها بودکه در غرب سنگلج قرارداشت وهم چنین سنگلج دارای چندین گذر بود که گذر شمالی آن گذر تقی خان وگذر جنوبی آن گذر شریف الدوله بودکه به درخونگاه منتهی میگردید.گذر شرقی تکیه سنگلج نیز مستقیما به بازارچه سنگلج مربوط می شد.
درباره این سایت